یکی از خبرنگاران برنامه 20:30 شبکه دوم سیما (...)، شب پنج شنبه گزارشی منتشر کرد که سوژه آن حداقل در دهه گذشته بارها از سوی روشنفکران و جریان انتقادی دانشگاه نسبت به صاحبان دولت در حال پیگیری بوده اما کسی چندان که باید ، برایش بهایی قائل نشد. این برنامه تلویزیونی " مسئله آزاداندیشی ، آزادی بیان و مناظرات روشنفکری " را با محوریت راه اندازی کرسی های روشنفکری و آزاداندیشی در سطح مراکز دانشگاهی بررسی می کرد. در عین حال همزمان هم تصاویری از مناظرات تلویزیونی شهید بهشتی، شهید مطهری و دیگر انقلابیون مشهورکه در سال های نخستین انقلاب به مقابله فکری با نمایندگان جریان های ضدانقلاب، مارکسیست، ناسیونالیست و امثالهم می پرداختند منتشر شد.

واگویی این تفکر انقلابی کثرت گرا و اهل گفت وگو، آن هم در شرایط  فعلی جامعه ایران که هنوز جریان روشنفکری در مواجهه با سوالات بسیاری درباره فلسفه وجودی خود قرار دارد و هر از گاهی مورد تخطئه عده ای از بنیادگرایان و دگماتیست ها واقع می شود، بسیارجای تامل دارد. باید پرسید اصلا چه شد که مناظرات روشنفکری، نقادی یا مباحثات علنی سیاسی و عقیدتی سال های نخستین انقلاب رفته رفته به فراموشی سپرده شد و جایش را به صدور اطلاعیه و بیانیه و وضع مقررات خاص برای هدایت جریان های منتقد یا مخالف داد ؟ آیا جریان روشنفکری در سالیان پس از دوران جنگ تحمیلی حرفی برای گفتن نداشت و مقصر است یا این که شرایط جامعه و دیدگاه های اصحاب قدرت و دولت مانع طرح و حرکت جریان انتقادی است؟  

شرایط دوران هشت ساله جنگ تحمیلی را اغلب افراد جامعه حس کرده بودند و با حساسیت های سیاسی و امنیتی آن مقطع، کسی انتظار نداشت در این معرکه بساط جدل و مباحثه گسترده شود. هر چند نمونه هایی در همان روزهای آغازین جنگ دیده می شد. به هر حال جریان روشنفکری در دوره دفاع مقدس، قدری با محدودیت های خاص ناشی از جنگ روبرو بود. اما بعد از پایان آن هشت سال، با فرارسیدن زمان سازندگی و شکوفایی یا جبران تبعات اقتصادی سنگین جنگ، اساسا دیگر فرصتی برای شکل گیری فضای مناظرات و رقابت های فکری باقی نماند. از سویی دگر برخی عناصری که در جبهه های جنگ نقش هایی برای دفاع از کشور ایفا کرده بودند، به خاطر بعضی تجربیات و مشاهده خطاهای عده قلیلی از "خودی ها" که در سال های 59 تا 61 موجب ضربه خوردن کشور در مقابل دشمن شدند، نسبت به جریان روشنفکری بدبین شده بودند. ضمن آن که جامعه هنوز داغدار تنش های جنگ بود و چندان تمایلی برای خروج از فضای فکری آن دوره نداشت. در دوران سازندگی به همین خاطر شاهد بروز برخی چالش ها و حوادث پنهان و آشکار نسبت به جریان روشنفکری بودیم. اوج این وضعیت مربوط به سال های 75- 76 بود که سرانجام با پیروزی اصلاح طلبان بر جناح های محافظه کار و سنتی شکل جدیدی به خود گرفت.

برنامه های سیدمحمد خاتمی در پست رییس جمهوری، برای تحقق "جامعه مدنی" شیوه مناسبی را پیش گرفته بود. تحزب و تقویت نهادهای غیردولتی، حمایت از جنبش دانشجویی و به کارگیری گفتمانی اخلاقی – مدنی برای ترویج آزادی بیان،آزاداندیشی و حقوق شهروندی محور تفکرات سردمداران جنبش اصلاحات بود که البته با موانع بسیاری روبرو شد. در همین دوره شاهد بیشترین حجم مقابله با تریبون های آزاد روشنفکری، میتینگ ها و نشست های دانشجویی و سیاسی بودیم. مطبوعات زیادی که نمایندگان جریان اصلاح طلبی بودند توقیف شدند و برخی از دگراندیشان به زندان افتادند. هشت سال دوره حضور فعال اصلاح طلبان با این اوصاف به جایی نرسید و از سویی دگر، تضادهای طبقاتی و چالش بزرگ اقتصادی کشور کار را به جایی رساند که دولت بعدی با گفتمانی اقتصادی، فارغ از هرگونه شعارهای روشنفکری به بار بنشیند.

وقتی اصولگرایان به پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری رسیدند، گفتمان روشنفکری در سطح جامعه مورد سرزنش واقع شد و آفرینندگان جریان اصلاح طلبی که سعی در ایجاد فضای گفت و گو و آزادی بیان داشتند، با عنوان "دوم خردادی" به نمادهایی تشبیه شدند که همواره افکار عمومی را برای رسیدن به منافع سیاسی فریفته اند. حال آن که بسیاری از اصول جریان اصلاح طلبی در همین مقطع هم به ناچار ولی بدون معرفی کاربرد پیدا می کرد. چنان که رییس جمهور اصولگرا بارها در دانشگاه ها در بین دانشجویان حضور پیدا کرد و به سخنرانی پرداخت. او همچنین در مواجهه با سیاست خارجی دولت های تهدیدکننده ایران، گاهی از روش های اصلاح طلبان با الفاظ تفاهم و گفت وگو بهره گرفت. اما تفاوت اصلی دوره حاضر، حاکمیت تئوری های اصولگرایی بر گفتمان غالب سیاسی در کشور است که از سوی مسئولان قوه اجرایی ترویج شد. این فضا به سراغ روشنفکری، آزاداندیشی و آزادی بیان نرفت و کار به جایی رسید که حتی بارها شخص رییس جمهوری و مشاور رسانه ای او، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر کشور و وزیر اطلاعات از مطبوعات روشنفکر انتقاد کردند. در زمان حاضر به جنبش های زنان و دانشجویان نگاه مثبتی وجود ندارد و حتی یکی از اعضای هیئت دولت، آنها را "براندازی نرم" می خواند. بنابراین در چنین شرایطی شکل یابی کرسی و صندلی های روشنفکری و آزاداندیشی ولو در دانشگاه بسیار مشکل است. مگر سخنرانی اساتید و محققان دانشگاهی در فضای دانشگاه ها تاکنون چالش انگیز نشده است؟

مجموعا به نظر می رسد در جامعه فعلی ما دو مشکل اصلی برای برقراری کرسی های آزاداندیشی و مناظراتی مشابه آنچه در دوره ابتدایی انقلاب انجام شد، وجود دارد. اول این که فرهنگ روشنفکری که قدم اول و ملازمه اش گفت وگو و بیان آزاد تفکرات است باید رونق بگیرد و از سوی تمامی نخبگان، دولتمردان و حتی گروه های فشار به رسمیت شناخته شود. مقام رهبری مدتی قبل در یکی از سخنرانی ها اعلام کردند که بایستی کرسی های آزاداندیشی و مناظرات و بحث در مراکز علمی و دانشگاهی شکل بگیرد. بنابراین دولتمردان هم می توانند با اتکا به دیدگاه ایشان راه را برای شکل گیری و تقویت فرهنگ روشنفکری هموار کنند. دوری از افراط و تفریط در این عرصه برای تمام عناصر جریان انتقادی لازم است. مسئله دیگر این که بایستی مورد توجه قرار بگیرد موضوع مقررات و ضوابط مدنی در کشور است. در حال حاضر هر چند در قانون اساسی، اصل آزادی بیان در کشور به رسمیت شناخته شده اما وجود بعضی بندها و مواد در قانون مجازات و همچنین مقررات تشکیل احزاب و تجمعات باعث محدودیت این عرصه ها و ابهام مجریان قانون شده است. چنان که هنوز اصل آزادی برگزاری میتینگ در هاله ای از ابهام قرار دارد.